Sông Ba lớn nhất khu vực Nam Trung Bộ, khi chảy qua mỗi vùng miền, sông lại được gọi bằng những cái tên khác nhau, để lại nhiều dấu ấn đẹp.
Như cây đại thụ
Sông Ba bắt nguồn từ đỉnh núi Ngọc Rô (Kon Tum), ở độ cao 1.549m so với mặt nước biển; sông dài 388km chảy qua 3 tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Phú Yên rồi đổ ra biển Đông tại cửa Đà Diễn (TP Tuy Hòa). Trên thượng nguồn, sông Ba có tên là Ea Pa rồi La Pa, tiếng Ba Na là nước nhiều, suối lớn; khi xuôi về đến đập Đồng Cam (xã Hòa Hội, huyện Phú Hòa) lại có thêm tên Đà Rằng, từ tên Ea Đrăng tiếng Chăm là con sông lau sậy. Sông Ba có tổng lưu vực 13.900km2, lưu lượng nước đo được tại Củng Sơn (huyện Sơn Hòa) là 257m3/giây.
Phụ lưu sông Ba có sông Ayun từ núi Krông Hdung (Gia Lai) ở độ cao 1.220m, dài 192km; sông Ayun nhập với sông Ba phía trên thị trấn Cheo Reo. Sông Krông Hnăng bắt nguồn từ núi Chư Tung (Gia Lai) ở độ cao 1.250m, độ dài 130km; nhập với sông Ba tại ranh giới tỉnh Gia Lai và Phú Yên. Sông Hinh bắt nguồn từ núi Chư Hơmu (Đắk Lắk) ở độ cao 2.051m, dài 88km; nhập với sông Ba phía trên thị trấn Củng Sơn. Sông Ba như cây đại thụ, có rất nhiều cành nhánh.
Sông Ba là mạch sống cho những cánh rừng đại ngàn, đem lại sự trù phú cho nhiều vùng đất, nuôi sống hàng triệu con người. Từ thời xa xưa, những di tích Chămpa như Đồng Miếu, Thành Hồ, Tháp Nhạn bên bờ sông Ba ở Phú Yên cho thấy dòng sông này rất quan trọng với người dân nơi đây. Những tác phẩm thơ ca, nhạc họa, kiến trúc..., kho tàng văn hóa vật thể, phi vật thể của đồng bào các dân tộc anh em cũng xuất phát từ hai bên dòng sông này.
Nhiều tiềm năng
Đầu thế kỷ XX, cùng với việc khai hóa Tây Nguyên, Nam Trung Bộ, người Pháp rất chú trọng việc xây dựng hệ thống cầu đường. Trên dòng sông Ba có 3 cầu chính: cầu Đà Rằng trên quốc lộ 1 (Tuy Hòa - Phú Yên), cầu Sông Ba trên quốc lộ 19 (An Khê - Gia Lai) và cầu Lệ Bắc trên quốc lộ 25 (Gia Lai). Các cây cầu trên dòng sông Ba được xây dựng trước năm 1975, là những chứng tích của lịch sử, đi qua bom đạn chiến tranh, nhưng vẫn sừng sững hiên ngang nối đôi bờ.
Ngày nay, sông Ba qua địa phận Phú Yên có các cầu được xây dựng mới, đó là cầu Sông Ba trên quốc lộ 19C từ Sơn Hòa đi Sông Hinh, cầu Dinh Ông nối Tây Hòa với Phú Hòa, cầu Đà Rằng mới trên tuyến tránh quốc lộ 1, cầu Đà Rằng và cầu Hùng Vương nối đôi bờ TP Tuy Hòa. Mỗi cây cầu được xây dựng trên dòng sông này trong những giai đoạn lịch sử khác nhau, nhưng đều cùng chung sứ mệnh đó là đem lại niềm vui cho đôi bờ, như một nét son lung linh trên dòng sông Ba. Trong tương lai, tuyến đường bộ cao tốc Bắc - Nam còn có cầu bắc qua sông Ba.
Nơi điểm đầu sông Đà Rằng tại xã Hòa Hội, người Pháp chọn xây dựng công trình đập Đồng Cam, là một kiệt tác của thế kỷ XX, là mạch sống tưới cho hơn 19.000ha cánh đồng lúa Tuy Hòa. Gần 70 năm sau, đến năm 1994, hồ Ayun Hạ được xây dựng, tưới hơn 8.000ha ruộng lúa ở Tây Nguyên, chưa kể còn rất nhiều hồ đập khác được xây dựng trên lưu vực sông Ba.
Sông Ba có lưu lượng nước rất lớn. Trên lưu vực sông Ba hiện nay có 9 nhà máy thủy điện, đó là các thủy điện Kanak, An Khê, Đakrông, Ayun Thượng, Sông Ba Thượng, Ayun Hạ, Krông H’năng, Sông Ba Hạ, Sông Hinh. Về năng lượng khai thác, sông Ba được xếp hạng thứ 5 trong các con sông ở Việt Nam, sau sông Đà (Tây Bắc), Đồng Nai (Tây Nguyên - miền Đông), Sêsan (Tây Nguyên), Vu Gia - Thu Bồn (Quảng Nam). Các hồ đập trên sông Ba còn giúp cắt lũ cho vùng hạ du, tăng khả năng cấp nước cho cây trồng, vật nuôi, cho các đô thị, nhà máy hai bên bờ sông, góp phần quan trọng phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội các tỉnh Tây Nguyên và Nam Trung Bộ.
Phú Yên nằm trọn trên sông Đà Rằng, đoạn cuối của dòng sông Ba trước khi đổ ra biển Đông, nên được thừa hưởng nguồn nước ngọt và trữ lượng cát vô tận, đây là hai nguồn tài nguyên quý hiện nay. Sông Ba là điểm nhấn trong hành lang phát triển kinh tế trục đông - tây của Phú Yên; hai bên bờ sông này là các nhà máy, khu công nghiệp, đặc biệt là các đô thị. Theo quy hoạch bên bờ nam (dọc quốc lộ 19) có đô thị Phú Thứ, Sơn Thành Đông, Hai Riêng, Tân Lập; bên bờ bắc (dọc quốc lộ 25) có các đô thị Tuy Hòa, Phú Hòa, Đồng Cam, Củng Sơn.
Hai bên bờ sông Ba từ cầu Đà Rằng lên đến cầu Dinh Ông đang được xây kè; phía trên kè là các điểm dân cư, các đô thị. Sông Ba mang nặng phù sa, trẻ mãi không già.
HOÀNG XUÂN THƯỞNG
