Trời sáng, lập tức công sứ phái 100 lính trang bị đầy đủ súng đạn truy kích theo đám dân binh khởi nghĩa, cố bắt cho được Võ Trứ. Khi đêm xuống bọn lính co cụm, quân Võ Trứ bất thần xuất trận, dùng rựa tấn công lính Pháp. Thế giằng co ngày địch đêm ta, dựa vào rừng núi hiểm trở, đêm đến Võ Trứ xuất quân quấy phá buộc địch ăn ngủ không yên.

Tháng 7, cái nắng miền cực Nam Trung bộ dữ dội đến mức cây rừng cũng héo lá. Quân địch điên cuồng xua lính truy kích dữ dội sào huyện quân khởi nghĩa nhưng vẫn chưa bắt được thủ lĩnh của dân binh. Ban ngày họ lẩn tránh, đêm về lại xuất hiện quấy phá. Suốt cả tháng trời truy kích vào căn cứ quân khởi nghĩa, chưa bắt được Võ Trứ, chúng tuyên bố “ai chứa chấp phải chịu cực hình”. Rồi để triệt phá nơi đóng quân của Võ Trứ, công sứ Phú Yên đã đưa ra một quyết định dã man cho quân nổi lửa đốt trụi rừng Đồng Xuân. Dân binh khởi nghĩa sau khi bị đàn áp kéo về đây ẩn náu, bị lửa rừng cô lập và trước sau đều bị lính Pháp tàn sát.

Trong lúc quân khởi nghĩa lên đường, Trần Cao Vân ngã bệnh. Cơn sốt quật đổ người nghĩa sĩ. Bà Võ Thị Quyên buộc lòng phải cho Nguyễn Nhuận (xã Soạn) đệ tử tâm phúc mang hai con nhỏ trở ra Bình Định nhờ bổn đạo nuôi dưỡng, còn bà thì đưa Trần Cao Vân lên động Bà Thiên chăm sóc cho ông. Giữa rừng sâu, lương thực thiếu thốn, nhất là muối ăn, sức khỏe của Trần Cao Vân bị cạn kiệt, bệnh phù thủng nổi lên, các khớp trong thân thể sưng đỏ, làm ông không thể đi lại được. Cuộc sống của vợ chồng Trần Cao Vân, Võ Thị Quyên và đội hộ vệ trông chờ vào củ rừng, ốc đá và các loại rau xanh, rau tàu bay đỡ lòng. Người ăn loại này da xanh mắt trắng, người bị bệnh sốt nóng lâu ngày môi thâm da vàng. Trần Cao Vân chưa hết bệnh  thì bà Võ Thị Quyên ngã nước. Mỗi lần cơn rét nổi lên thân thể bà run dữ dội, Trần Cao Vân chỉ còn biết lấy tấm mền rách đắp lên cho bà và ôm cứng người bà. Thế nhưng dứt cơn run bà gượng dậy ra suối bắt cua đá và mò cá khe đem về bồi dưỡng cho chồng. Một bữa bà lỡ làm bể trã cua cá kho còn để dành cho bữa sau, bà xuýt xoa tiếc rẻ mãi, thương vợ, Trần Cao Vân viết bài thơ an ủi.

Vịnh trã bể (1)

Hầm đúc rừ xưa sẵn núi Đồng,

Ăn rồi trách trã bể vừa xong.

Kho lâu rịn nước bầu Nhan tử,

Nấu chín còn manh mẻ Thạch Sùng

Nướng thịt toan nhen lò Triệu tướng

Điều canh muốn ném đỉnh Lai công

Thôi thôi đồ đất phương chi tiếc

Dành để bếp trời hiếm chảo bung

1898

Rừng Đồng Xuân bị đốt, Võ Trứ dẫn khoảng 50 quân về động Bà Thiên, báo cáo với Trần Cao Vân sự thất bại của khởi nghĩa vì trong tổ chức có nội phản. Nhà cầm quyền bảo hộ Pháp đã bố trí quân đội khắp điểm trọng yếu đàn áp cuộc khởi nghĩa, các chùa chiền bị khám xét, các sơn tăng, số bị bắt, số đã thoát vào rừng. Tội ác của công sứ và bố chánh Phú Yên không dừng lại ở đây, chúng sai lính đi đến đâu cũng chém giết dân lành một cách thảm khốc và dán yết thị tầm nã Võ Trứ rằng “chừng nào chưa bắt được Võ Trứ thì những trận bố ráp còn tiếp diễn”.

Đứng trước tình hình đó, Võ Trứ đành phải ra nạp mình cho giặc bắt để cứu dân lành trong cơn thác loạn. Sự nghiệp còn dở dang xin Trần Cao Vân đảm trách: “Chí ta còn thì sự nghiệp ta còn”. Trước lúc chia tay, Trần Cao Vân thương cảm nói: “Ngày nay tướng quân liều chết cứu sống lương dân, và đồ đảng, tôi còn sống sau này cũng xin đem cái chết đền nợ non sông”.

Bắt được Võ Trứ, bố chánh Phú Yên Bùi Xuân Huyến và công sứ Tây đắc ý, nắm tay nhau cười như nắc nẻ, chúng tưởng đã bới được gốc, bốc được rễ, chặt được cành… liền mở tiệc ăn mừng! Trên công đường chúng cụng ly tán thưởng, dưới nhà ngục chúng cho tra tấn Võ Trứ dã man để tìm kẻ viết thông tri, báo cáo ký tên Chánh Minh, Hồng Việt… Võ Trứ công nhận tên đó chính là của ông. Nhưng vì trong lực lượng có nội gián, sau đó chúng bắt được thêm 5 người nữa gồm 3 sơn tăng, có cả sơn tăng chùa Đá Bạch và 2 chỉ huy dân binh ở làng Chánh Danh. Cuối năm Mậu Tuất 1898, bố chánh Phú Yên đem sáu người ra xử trảm; đầu những nghĩa sĩ yêu nước chúng bêu trên cọc tre cắm bên lộ xuyên Việt đoạn cầu Tam Giang bên phải huyện Sông Cầu.

Khi Nghĩa hội Quảng Nam bị đàn áp năm 1888 thì mười năm sau (1898) Trần Cao Vân và Võ Trứ tổ chức khởi nghĩa ở Phú Yên. Có lẽ vì vũ khí chủ yếu của nghĩa binh là cái rựa nên người ta gọi là “giặc rựa”. Tuy không thành công nhưng ngọn đuốc do các lãnh tụ khởi nghĩa đốt lên còn sáng mãi trong lòng dân tộc.

Liền đó, Trần Cao Vân tiếp tục con đường cứu nước qua phương kế mới.

TRẦN TRÚC LÂM

(1) Trã: Loại vật dụng làm bằng đất nung để kho nấu.