IV- PHÚ YÊN -–ĐỊA LÝ HÀNH CHÍNH, THIẾT CHẾ HÀNH CHÍNH TỪ SAU 1954 ĐẾN 1975

Sau Hiệp định Giơnevơ (1954), Mỹ và Ngô Đình Diệm không thi hành Hiệp định Giơnevơ, lập ra Việt Nam Cộng hòa ở miền Nam . Chia miền Nam Việt Nam thành 2 phần: Trung phần và Nam phần; Trung phần gồm Cao nguyên Trung phần và Trung nguyên Trung phần. Ở Trung phần, tỉnh chia ra quận, quận chia ra xã.

Theo Nghị định 263 BNV ngày 27-5-1958 của nhà cầm quyền Sài Gòn, tỉnh Phú Yên có diện tích 4978km2 gồm 5 quận: Tuy Hòa có 16 xã, phường, Sông Cầu có 5 xã, Đồng Xuân có 5 xã, Tuy An có 13 xã, Sơn Hòa có 8 xã.

Về phía cách mạng, để tiện việc lãnh đạo phong trào cách mạng, Tuy Hòa chia thành 2 đơn vị; Tuy Hòa 1 và Tuy Hòa 2 (theo quyết định của Tỉnh ủy Phú Yên, tháng 8-1957), Tuy Hòa 1 gồm các xã: Sơn Thành, Hòa Bình, Hòa Đồng, Hòa Hiệp, Hòa Mỹ, Hòa Phong, Hòa Tân, Hòa Thành, Hòa Thịnh, Hòa Vinh, Hòa Xuân; Tuy Hòa 2 gồm các xã: Hòa Thắng, Hòa Trị, Hòa Quang, Hòa Định, Hòa Kiến và 7 phường (đến năm 1965 tách các phường và 2/3 xã Hòa Kiến thành đơn vị thị xã Tuy Hòa.

Ngày 17-3/1959 nhà cầm quyền Sài Gòn thành lập quận Phú Đức thuộc tỉnh Phú Yên theo Sắc lệnh số 65 NV; ngày 28-4-1960 ra Nghị định số 541-BNV/NC8/NĐ ấn định các đơn vị hành chính quận Phú Đức: quận Phú Đức gồm 3 tổng có 14 xã, quận lỵ đặt tại Phú Bổn.

Sau khi có Nghị quyết 15 của Trung ương Đảng chỉ ra con đường phát triển của cách mạng nước ta ở miền Nam, trong đó “nhiệm vụ cơ bản của cách mạng miền Nam là giải phóng miền Nam khỏi ách thống trị của đế quốc và phong kiến, thực hiện độc lập dân tộc và người cày có ruộng, góp phần xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh”, phong trào đấu tranh cách mạng của nhân dân Phú Yên chuyển từ hình thức đấu tranh chính trị sang đấu tranh chính trị kết hợp vũ trang biến phong trào quần chúng thành khởi nghĩa từng phần. Trên địa bàn tỉnh Phú Yên có 2 hệ thống chính quyền (1) chính quyền cách mạng vừa đang hình thành ở vùng giải phóng, (2) chính quyền tay sai Sài Gòn đang đàn áp nhân dân trong vùng địch tạm chiếm.

Tháp Nhạn xưa - Ảnh tư liệu của Dương Thanh Xuân

Để tiện việc lãnh đạo phong trào cách mạng, năm 1961 Tỉnh ủy Phú Yên chia các xã đồng bào thiểu số miền Tây tỉnh làm 4 khu:

- Khu 1: vùng Thồ Lồ;

- Khu 2: Phú Giang, Cây Vừng, Đá Mài;

- Khu 3: Phước Tân, Suối Ché, Ma Dú;

- Khu 4: Suối Trai, Cà Lúi, Krong Pa , Suối Bạc.

Sau đó hợp Khu 1 và Khu 2 thành Khu Bắc, hợp Khu 3 và Khu 4 thành Khu Trung, lập thêm Khu Nam phía Nam Sông Ba.

Ngày 12-7-1962 nhà cầm quyền Sài Gòn thành lập quận Hiếu Xương thuộc tỉnh Phú Yên (theo Nghị định số 723NV).

Theo hệ thống hành chính của VNCH, đến năm 1964, tỉnh Phú Yên có 7 quận, 2 tổng, 55 xã, 312 thôn; diện tích 5389,43km2.

* Quận Sông Cầu có các xã: Xuân Lộc, Xuân Cảnh, Xuân Thịnh, Xuân Phương, Xuân Thọ; diện tích 478,10km2.

* Quận Đồng Xuân có các xã: Xuân Sơn, Xuân Long, Xuân Lãnh, Xuân Quang, Xuân Phước; diện tích 1140,49km2.

* Quận Tuy An có các xã: An Xuân, An Nghiệp, An Định, An Dân, An Thạch, An Ninh, An Cư, An Hiệp, An Hải, An Hòa, An Mỹ, An Lĩnh; diện tích 324,48km2.

* Quận Tuy Hòa có các xã: Hòa Định, Hòa Kiến, Hòa Quang, Hòa Thắng, Hòa Trị, Tuy Hòa, An Thọ, An Chấn; diện tích 374,05km2.

* Quận Hiếu Xương có các xã: Đức Thành, Hòa Bình, Hòa Đồng, Hòa Mỹ, Hòa Phong, Hòa Tân, Hòa Thịnh, Hòa Thành, Hòa Hiệp, Hòa Xuân, Hòa Vinh; diện tích 1094,70km2.

* Quận Sơn Hòa có các xã: Sơn Long, Sơn Định, Sơn Phước, Sơn Xuân, Sơn Hà, Sơn Bình, Sơn Hội; diện tích 717,71km2.

* Quận Phú Đức có các xã: Đức Bình, tổng Phú Hòa, tổng Phú Trung; diện tích 1259,90km2.

Tháng 9-1962, nhà cầm quyền Sài Gòn chia tỉnh Phú Yên ra 2 tỉnh: Phú Yên và Phú Bổn. Tỉnh Phú Yên có diện tích 4978km2, gồm các quận: Đồng Xuân, Sơn Hòa, Sông Cầu, Tuy An, Tuy Hòa, Hiếu Xương.

Trên vùng đất giải phóng, thực hiện chủ trương của Khu ủy Khu V, tháng 3-1966 huyện Miền Tây được thành lập gồm 8 xã: Cà Lúi, Suối Trai, Krong Pa, Suối Bạc, Bầu Bèn, Phú Mỡ, Đá Mài, Phước Tân.

Năm 1970, Khu ủy Khu V chủ trương cắt 3 xã EaBá, EaTrol, EaBia thuộc tỉnh Đắc Lắc giao cho tỉnh Phú Yên; cắt xã Sông Hinh và xã Đức Bình của huyện Sơn Hòa cùng với 3 xã trên thành lập huyện Tây Nam thuộc tỉnh Phú Yên.

Về tổ chức chính quyền, cuối năm 1965, phong trào đấu tranh cách mạng ở Phú Yên có bước phát triển nhảy vọt về nhiều mặt, ở các vùng giải phóng đã thành lập Ủy ban tự quản xã, Ban nhân dân thôn, buôn. Đầu năm 1969, vùng giải phóng Phú Yên được củng cố, Ủy ban nhân dân cách mạng được thành lập ở 53/71 xã, phường, thị trấn, 355/390 thôn, 87/87 buôn làng. Đại hội chính trị hiệp thương lần thứ I tỉnh Phú Yên tại núi Hòn Giang (xã Sơn Long, huyện Sơn Hòa) vào tháng 2-1969 đã bầu Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh Phú Yên. Đầu năm 1970, Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời thị xã Tuy Hòa và các huyện Tuy Hòa 1, Tuy Hòa 2, Tuy An, Đồng Xuân, Sông Cầu, Sơn Hòa, Miền Tây, Tây Nam hình thành. Đầu tháng 6-1974, Đại hội chính trị hiệp thương tỉnh Phú Yên lần thứ 2 được tổ chức tại Hội trường mùa Xuân (xã Sơn Long, huyện Sơn Hòa). Đại hội bầu Ủy ban nhân dân cách mạng tỉnh Phú Yên. Bộ máy chuyên môn của Ủy ban nhân dân cách mạng tỉnh có các ban: Ban sản xuất, Ban tài chính, Ban thương nghiệp, Ban lương thực, Ban Ngân tín, Ban y tế, Ban giao thông vận tải, Ban giao bưu, Ban giáo dục, Ban Văn hóa thông tin, Ban Thương binh xã hội, Ban Tư pháp, Ban Thi đua khen thưởng, Ban kế hoạch, Ban Tổ chức chính quyền, Ban Quân sự, Ban An ninh, Điện đài – cơ yếu và Văn phòng Ủy ban nhân dân cách mạng tỉnh. Cơ quan Ủy ban nhân dân cách mạng tỉnh lúc này đứng chân ở Bình Điền, Vân Hòa, xã Sơn Long, huyện Sơn Hòa.

Ngày 1-4-1975 giải phóng hoàn toàn tỉnh Phú Yên. Các Ủy ban nhân dân cách mạng huyện, thị xã, xã, phường được kiện toàn, củng cố; 71 Ủy ban tự quản các xã chuyển thành Ủy ban nhân dân cách mạng các xã, phường, thị trấn. Các thôn, buôn, khu phố có các ban nhân dân cách mạng.

Đầu tháng 10-1975, huyện Đồng Xuân và Sông Cầu nhập lại thành 1 huyện lấy tên là huyện Đồng Xuân, huyện Sơn Hòa và Tây Nam nhập lại thành 1 huyện lấy tên là huyện Sơn Hòa, huyện Tuy Hòa 1 và Tuy Hòa 2 nhập lại thành 1 huyện lấy tên là huyện Tuy Hòa (theo Quyết định số 96/c.65 ngày 3-10-1975 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy Phú Yên).