“Càng đi xa, tôi càng yêu nơi chôn nhau cắt rốn. Yêu những trầm tích lịch sử văn hóa lắng đọng trên quê mình. Vậy là tôi trở lại, dồn hết đam mê cho nhà vườn, bảo tàng Quảng Đức Xưa để lưu giữ ký ức, sẻ chia với mọi người”.

Đó là tự sự của nhà báo Phạm Lê Quốc Cường, chủ nhân Không gian văn hóa du lịch làng nghề Quảng Đức Xưa (thị trấn Chí Thạnh, huyện Tuy An), cách TP Tuy Hòa gần 30km về phía bắc.

Bóng quê hương

Du khách thích thú khi tham quan tìm hiểu những sản phẩm gốm cổ “độc sầu” của làng Quảng Đức. Ảnh: TRẦN QUỚI

Hò hẹn mãi tôi mới đến Quảng Đức Xưa và thực sự ngỡ ngàng trước tâm sức của anh chàng đồng nghiệp tuổi 40, hiện làm việc tại VTV Nha Trang. Một khuôn viên đậm chất Nam Trung Bộ, dung dị mà không kém phần sang trọng với nền cỏ, bóng cau ánh vàng, những kiểng gốm được cắt tỉa, bài trí công phu.

Giữa vườn cây ăn trái thoáng đãng, khách du lịch chợt gặp hàng trăm vật dụng dân dã của nông thôn Phú Yên từ những thế kỷ trước. Đó là những cối đá xay bột thủ công, cối quết thực phẩm, hòn đá cà (dùng để lăn, tán nhỏ ngũ cốc)...

Trong ngôi nhà gỗ cạnh lối vào, là câu chuyện của khung dệt ở làng nghề lụa Ngân Sơn (huyện Tuy An) cách đây vài thế kỷ. Tiếp đó là những dụng cụ làm ruộng: cày, bừa, cối xay lúa, quạt rê lúa, đôi nừng đựng nông sản. Những vật dụng đánh bắt ven sông: cái nơm, cái đó, lộng, chấn, đăng, giỏ tre đựng cá. Những bộ sưu tập nồi đồng, bàn ủi than, điện thoại cổ, chiếc va li “quý tộc” một thời. Những chiếc máy may cũ kết hợp làm bàn cà phê…

Ngôi nhà cổ tiếp theo bài trí những cổ vật của làng gốm Quảng Đức: những chậu kiểng, hồ cá, nồi niêu thuộc dòng gốm không tráng men. Kế đó là trưng bày dòng gốm tráng men, với những màu men quý như xanh ngọc, huyết dụ; những chum, chóe, nậm rượu… Cùng với đó là các sản phẩm độc đáo như trầm hương, tơ lụa...

Quảng Đức Xưa tọa lạc trên thửa đất khoảng 2.000m². Sự hài hòa, sinh động của nhà, vườn và hiện vật tạo nên cảm giác nhẹ nhàng, thư giãn cho mỗi người đặt chân đến. Bên ly cà phê mộc, pha theo kiểu những năm đầu thế kỷ XX, du khách sẽ cảm nhận phần nào dòng chảy văn hóa của một vùng đất trù phú cách đây vài thế kỷ, đang được lưu giữ một cách chân thực. Thấy như còn vẳng tiếng thoi đưa của làng lụa Ngân Sơn nổi tiếng một thời, tiếng lanh canh của đồ gốm vừa ra lò ở làng Quảng Đức ngày vang bóng.

Kết giao tâm huyết

Bên bàn cà phê dưới tán cây rười rượi, Cường sôi nổi chuyện trò về những điều du khách quan tâm. Anh say sưa kể về dòng sông Cái cạnh nhà. Đây là đoạn hạ lưu của sông Kỳ Lộ, chảy qua hai huyện Đồng Xuân và Tuy An, rồi đổ ra cửa biển Tiên Châu. Hai bên bờ sông là những làng mạc trù phú; trong đó, làng nghề gốm Quảng Đức nức tiếng một thời vẫn như còn ấm lò nung, qua những hiện vật tài hoa, độc đáo.

Theo những ghi chép còn lại, làng nghề gốm Quảng Đức đã có lịch sử trên 300 năm, khoảng cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ XVII. Thời những lò gốm trong làng còn đỏ lửa, sông Cái qua Quảng Đức luôn tấp nập trên bến dưới thuyền. Nơi đây từng sản xuất từ những vật dụng bình dân như cái trã kho cá, cái lu, cái chát đựng nước, đến những sản phẩm tráng men cao cấp đòi hỏi kỹ thuật cao như: độc bình, lọ kiểng, chum, chóe, nậm rượu, bình vôi, chậu cá cảnh… Một thời, gốm Quảng Đức chiếm lĩnh thị trường khu vực miền Trung - Tây Nguyên, Nam Bộ, thậm chí sang cả Tây Âu. Minh chứng điều đó, tại Quảng Đức Xưa đang lưu giữ một số hiện vật khá nguyên vẹn, có khắc rõ dòng chữ “1934 Village Quang Duc”. Họa tiết và màu men tinh tế của dòng gốm này đã được các thương nhân người Pháp trân trọng mua gom để xuất sang châu Âu.

Phạm Lê Quốc Cường trò chuyện với du khách về Không gian Quảng Đức Xưa. Ảnh: ĐỨC TUẤN

Phạm Lê Quốc Cường lý giải thêm về sự độc nhất vô nhị của dòng gốm Quảng Đức, đó là các nghệ nhân làng đã dùng vỏ sò đầm Ô Loan để tạo nên hoa văn tự nhiên, trong lúc nung sản phẩm. Nguyên liệu làm gốm Quảng Đức là đất sét được lấy quanh vùng. Gốm thô vừa nặn xong sẽ được người thợ đưa vào lò nung, chèn xung quanh bằng vỏ sò huyết Ô Loan. Tiếp đó, dùng củi bằng lăng nung 3 ngày 3 đêm. Quá trình nung này đã làm vỏ sò nóng chảy bám vào bề mặt sản phẩm gốm, tạo thành một lớp men và hoa văn độc đáo.

“Phương cách nung này đã tạo cho mỗi sản phẩm gốm Quảng Đức là độc bản, do sự kết phối ngẫu nhiên giữa lớp vỏ sò và mặt ngoài của gốm. Bên cạnh đó, cùng một mẻ nhưng sản phẩm ở đầu lò, giữa lò, cuối lò (có nhiệt lượng khác nhau) sẽ tạo ra màu men khác biệt trong quá trình “hỏa biến”. Tất cả điều này tạo sự ảo diệu khôn lường cho mỗi sản phẩm. Tôi còn sưu tầm được một số mẫu đất đáy lò, được tráng men nhiều lớp, nên rất có thể cách làm gốm Quảng Đức ngày trước là xối men tươi trực tiếp vào lò trong quá trình nung”, giọng Cường đầy cảm xúc.

Hàng chục năm cùng người thân nung nấu xây dựng không gian Quảng Đức Xưa, Phạm Lê Quốc Cường đã cho mở cửa đón khách từ tháng 9/2017. Sau đó một năm, nơi này đã được Sở VH-TT-DL Phú Yên gắn biển công nhận Không gian văn hóa du lịch làng nghề Quảng Đức Xưa. Đến đây, du khách chỉ cần 50.000 đồng để được thưởng thức cà phê nguyên chất, ăn bánh ít lá gai, nhâm nhi chén trà hảo hạng. Và được giới thiệu tỉ mỉ, thả mình vào không gian đầy hoài niệm của một vùng văn hóa Nam Trung Bộ.

Quốc Cường âm trầm: “Khách đến đây chỉ trả tiền cà phê, bánh ngọt nhưng nhờ có hàng ngàn lượt người mỗi tuần nên tôi cũng dần có chi phí duy trì. Thôi, kể chi tiền của, công sức vợ chồng tôi và gia đình đã dồn vào Quảng Đức Xưa. Được giữ gìn và chia sẻ câu chuyện lịch sử văn hóa quê hương với mọi người, là tôi thấy mãn nguyện rồi”. 

HÙNG PHIÊN